Każdy z nas jest w pewnym stopniu podejrzliwy, szczególnie wobec nowych sytuacji i osób, których nie zna. Jednak w przypadku osobowości paranoicznej (paranoicznego zaburzenia osobowości) ta podejrzliwość występuje w takim natężeniu, że utrudnia funkcjonowanie.
Do głównych cech osobowości paranoicznej należy brak zaufania do innych ludzi. Prowadzi to do nadmiernej podejrzliwości i przypisywania innym nieczystych intencji. Takie podejście bardzo komplikuje relacje z otoczeniem. Niewinne zachowania czy wypowiedzi mogą zostać zinterpretowane jako poniżające, obraźliwe czy nawet niebezpieczne. Występują też obawy o lojalność przyjaciół i znajomych, a w związku z tym ciągłe oczekiwanie dowodów tejże lojalności, które na dłuższą metę okazuje się nie do zniesienia dla innych. Częste są też kryzysy w związkach wskutek nieuzasadnionych podejrzeń o zdradę.
Typowe są tzw. urojenia ksobne. Urojenia to zaburzenia myślenia prowadzące do nieprawdziwych przekonań. W przypadku urojeń ksobnych („ku sobie”) osoba nimi dotknięta może uważać, że różne rzeczy dziejące się w otoczeniu odnoszą się do niej samej. Może np. traktować zwykłe stwierdzenie faktu, które nie ma z nią nic wspólnego, jako aluzję czy krytykę, albo wyobrażać sobie, że wszyscy o niej plotkują.
Podejrzliwe myślenie typu „kto za tym stoi” prowadzi do szczególnej skłonności do wiary w teorie spiskowe. Takiej osobie łatwo jest uwierzyć w istnienie tajemniczych organizacji i innych niecnych sił, które ukrywają „prawdę” (choćby ta „prawda” była najbardziej absurdalna i powszechnie niezgodna z naukową wiedzą, np. przekonanie, że Ziemia w rzeczywistości jest płaska), czy w to, że ktoś próbuje ją otruć czy zniewolić.
Inną charakterystyczną cechą są niewspółmiernie silne reakcje na krytykę czy odrzucenie oraz długotrwałe przeżywanie takich doświadczeń. To te osoby, które do tej pory pamiętają, że 10 lat temu w poprzedniej pracy ktoś uznał ich pomysł za nie dość dobry, a 20 lat temu w liceum koleżanka nie zaprosiła ich na urodziny. Typowe jest też obarczanie innych winą za wszelkie niepowodzenia.
Przyczyną może być sytuacja w dzieciństwie, która stwarzała poczucie zagrożenia i przyczyniła się do przeświadczenia, że nikomu nie powinno się do końca ufać. Na wystąpienie zaburzeń paranoicznych mogą wpływać także czynniki genetyczne (gdy w rodzinie występowały już zaburzenia osobowości).
Podobnie jak w przypadku niektórych innych zaburzeń osobowości, pacjent może w ogóle nie dostrzegać, że ma jakikolwiek problem – w jego przeświadczeniu to inni są problemem. Leczenie jest możliwe, ale trudne. Wspomniana wcześniej podejrzliwość odnosi się także do lekarzy i terapeutów, więc pacjent może nie chcieć z nimi współpracować, gdyż uważa, że chcą mu zaszkodzić, a nie pomóc.